FYTOTHERAPEUTISCH PERSPECTIEF BIJ GLAUCOOM

Uit: Nederlands Tijdschrift voor Fytotherapie 2024 nr. 1

Glaucoom is een neurodegeneratieve aandoening en is wereldwijd de meest voorkomende oorzaak van blijvende blindheid. De behandeling bestaat uit verlaging van de oogdruk, hoewel dit vaak onvoldoende is om progressie van de aandoening te voorkomen. In dit artikel worden plantenextracten of componenten daaruit genoemd die mogelijk de progressie van glaucoom helpen vertragen.

Glaucoom, maculadegeneratie, staar, diabetische retinopathie en retinitis pigmentosa zijn de meest voorkomende oorzaken van blindheid [1]. Deze oogziekten komen veel voor op hogere leeftijd en delen een aantal factoren die een rol spelen bij het ontstaan en de progressie ervan, zoals onvoldoende oculaire doorbloeding, oxidatieve stress, neuro-inflammatie en apoptose. Het interessante is dat vele fytotherapeutica of werkzame stoffen daaruit aangrijpen op deze oorzakelijke factoren [1].

Glaucoom wordt gekarakteriseerd door een progressief verlies van retinale ganglioncellen (een speciaal type zenuwcel in het netvlies) en van zenuwvezels van de oogzenuw. De verbinding tussen het oog en de hersenen raakt langzaam maar blijvend beschadigd en er ontstaan defecten in het gezichtsveld. Uiteindelijk kan blindheid ontstaan.

Vanaf het veertigste levensjaar stijgt de kans op het krijgen van glaucoom. Mensen met overgewicht, diabetes of vaatziekten hebben een verhoogd risico op deze oogziekte. Momenteel heeft ongeveer 3% van de veertig- tot tachtigjarige Nederlanders glaucoom [2]. Geschat wordt dat rond 2040 wereldwijd zo’n 111 miljoen mensen tussen de veertig en tachtig jaar glaucoom zullen hebben [3].

INTRAOCULAIRE DRUK

Dit artikel beperkt zich tot het meest voorkomende type glaucoom: primair openkamerhoekglaucoom (POAG), een vorm die niet door een andere (oog)ziekte of medicijngebruik wordt veroorzaakt. Bij een openkamerglaucoom is het afvoersysteem (trabekelsysteem) van het oog deels verstopt. Hierdoor stijgt de oogdruk, wat schadelijk is voor de zenuwvezels van de oogzenuw. Vooralsnog is verlaging van de oogdruk met behulp van medicijnen, laserbehandeling of chirurgie de enige beschikbare behandeling. Ook bij glaucoom met een normale oogdruk (‘normaledrukglaucoom’) kan verlaging van de intraoculaire druk de progressie van de oogziekte afremmen, ook al spelen daarbij andere risicofactoren een grotere rol zoals een verslechterde bloedtoevoer naar de oogzenuw.

Ondanks effectieve verlaging van de oogdruk met medicijnen via oogdruppels, kan glaucoom in veel gevallen toch voortschrijden doordat neurodegeneratie van retinale ganglioncellen blijft doorgaan. Hier zou toepassing van bepaalde plantenextracten of -stoffen mogelijk een aanvullende rol kunnen spelen vanwege antioxidatieve, anti-inflammatoire, anti-apoptose en/of neuroprotectieve eigenschappen. Voorwaarde daarvoor is wel dat de werkzame stoffen bij oraal gebruik in voldoende mate het oog kunnen bereiken en dus ook de bloed-retinabarrière kunnen passeren.

AANVULLING OP BESTAANDE BEHANDELING

Sommige fytotherapeutica of werkzame stoffen daaruit met neuroprotectieve eigenschappen hebben in preklinische en enkele klinische studies beschermende effecten laten zien tegen verlies van retinale ganglioncellen. Daarnaast kunnen plantenstoffen de doorbloeding van het oog verbeteren of de druk in het oog verminderen [3]. Al deze effecten helpen om het gezichtsveld verder te beschermen.

De hieronder in het kort besproken gecontroleerde klinische studies zijn in de meeste gevallen uitgevoerd bij glaucoompatiënten die al een gangbare behandeling met oogdruppels kregen. Bij elke oogdrukstijging van 1 mmHg neemt het risico op verergering van glaucoom toe met ruim 11%. Daarom kan elke verdere oogdrukverlaging door een aanvullende behandeling met plantenextracten of -stoffen zinvol zijn [4].

Ginkgo biloba-extract (oraal, 160 mg per dag) kan schade aan het gezichtsveld afremmen en visuele functies verbeteren bij patiënten met normaledrukglaucoom, zoals enkele studies hebben laten zien. De studieduur varieerde van vier weken tot vier jaar [3]. Waarschijnlijk draagt verbetering van de oculaire doorbloeding hieraan bij [5]. Er was echter geen (extra) effect op de oogdruk [3].

Mogelijk kan ook ginseng (Panax ginseng) van nut zijn bij glaucoom. Ginsengextract (oraal, 3-4,5 g per dag) verbetert bij patiën­ten de doorbloeding van het netvlies rondom het begin van de oogzenuw en de contrastgevoeligheid bij daglicht. Verder vermindert ginseng de bijwerkingen van glaucoomoogdruppels, zoals droge-ogensyndroom en pijn in het oog [3].

Een waterextract van saffraan (oraal, 30 mg per dag) gaf een verdere verlaging van de oogdruk bij reeds behandelde POAG-patiënten. [6]. Het effect van het saffraanextract was merkbaar na 3 weken [6]. Crocin is een actief bestanddeel in waterextracten van saffraan. Saffraan is afkomstig van de saffraankrokus (Crocus sativus L.).

Dagelijkse inname van 50 mg antho­cyaninen uit zwarte bessen gedurende twee jaar gaf een verbetering van de bloedtoevoer naar de oogzenuw, wat resulteerde in vertraging van de achteruitgang van het gezichtsveld bij patiënten met POAG. Ook de oogdruk verminderde extra door het gebruik van de anthocyaninen [3]. Bij patiënten met normaledrukglaucoom leverde twee jaar gebruik van zwartebesanthocyaninen (120 mg per dag) eveneens gunstige effecten op, namelijk verbetering van de gezichtsscherpte en van het gezichtsveld [3].

Het gebruik van oogdruppels met 1% forskolin (3 maal daags 2 druppels gedurende 4 weken) resulteerde in een sterkere daling van de oogdruk dan 0,5% timololoogdruppels, een standaardmiddel bij glaucoom [7]. Al in 1983 werd in The Lancet de toepassing van oogdruppels met 1% forskolin tegen glaucoom beschreven [8]. Forskolin is een diterpeen uit onder andere Coleus forskohlii Briq. Het remt de vorming van kamerwater (oogvocht) via een effect op het corpus ciliare, waar het oogvocht wordt aangemaakt [3]. De manier waarop dit gebeurt verschilt van die van de gebruikelijke oogdruppels, zoals timololdruppels. Forskolin geeft namelijk op directe wijze een toename van cyclisch adenosinemonofostaat (cAMP)*, wat resulteert in remming van de productie van kamerwater [4]. Bovendien zou stimulering van cAMP kunnen bijdragen aan de overleving en groei van zenuwcellen [4].

Ook oraal ingenomen forskolin verlaagt de oogdruk bij glaucoom, zelfs bij patiënten die al maximaal behandeld werden met meerdere soorten geneesmiddelen tegelijk in de vorm van oogdruppels, zonder het gewenste resultaat te bereiken en daarom op de wachtlijst stonden voor een oogoperatie. Dat laat een studie zien bij 97 patiënten waarvan de helft dertig dagen lang tweemaal daags tabletten kreeg met 150 mg extract van Coleus forskohlii als toevoeging aan de behandeling [4]. De forskolintabletten gaven na een week een verdere vermindering (10%-15%) van de oogdruk. Naast 15 mg forskolin bevatten de tabletten rutin (200 mg), vitamine B1 (0,7 mg) en vitamine B2 (0,8 mg). Bij patiën­ten met de hoogste oogdruk werd een daling bereikt van 3 mmHg [4].

GLAUCOOM EN DARM-OOG-AS

Bij het ouder worden verandert het darmmicrobioom en kan de darm­barrière minder goed gaan functioneren [9]. Ouder worden is bovendien geassocieerd met verhoogde doorlaatbaarheid van de bloed-retinabarrière [10]. Hierdoor kunnen van darmbacteriën afkomstige lipopolysachariden (LPS) en andere endotoxinen neuro-inflammatie en (laaggradige) ontsteking in het netvlies veroorzaken [9,10]. Volgens recente inzichten is er sprake van een darm-oog-as of darm-retina-as, waarbij de inflammatoire immuunrespons ten gevolge van dysbiose een aandeel heeft in het ontstaan of de progressie van oogziekten zoals uveïtis, macula­degeneratie en glaucoom [9,10,11]. Dit opent nieuwe mogelijkheden voor de behandeling van glaucoom.

Van bepaalde polyfenolen zijn gunstige effecten beschreven bij dysbiose en/of dysfunctie van de darmbarrière [12]. Vele flavonoïden kunnen de bloed-hersenbarrière passeren en remmen neuro-inflammatie in de hersenen. Ook zouden ze indirect neuroprotectief kunnen werken via de microbiota-darm-hersen-as, [13].

Galangin, een flavonoïde uit Alpinia officinarum Hance (gemberfamilie), en bepaalde flavonoïden en fenolen uit Zingiber zerumbet laten in preklinische (in vitro en in vivo) studies een beschermende en herstellende werking zien op de bloed-retinabarrière en remmen daarbij netvliesontsteking en retinopathie [14,15]. Galangin gaat (in vitro) LPS-geïnduceerde neuro-inflammatie tegen [16]. Ook polysachariden uit gojibessen (Lycium barbarum) [3,8,17] en extract van blauwe bosbes (Vaccinium myrtillus) bevorderen het behoud van de bloed-retinabarrière [18].

Een steeds meer verouderende bevolking en een stijging van het aantal glaucoomgevallen maken dit een zeer interessant onderzoeksgebied.

* cAMP is een secundaire boodschapperstof en betrokken bij de intracellulaire signaaltransductie.

AUTEURSGEGEVENS | Drs. L.K. (Lan Kiauw) de Munck-Khoe is apotheker (niet-praktiserend) en redacteur van dit tijdschrift. Zij is werkzaam bij Springfield Nutraceuticals.

REFERENTIES |
[1] Huynh TP. et al. Botanical compounds: effects on major eye diseases. Evid Based Complement Altern Med. 2013;2013:549174.
[2] oogartsen.nl/overige-oogziekten/overige-ziekten-verschijnselen/ogen-glaucoom. Geraadpleegd: 17-11-2023.
[3] Sim RH. et al. Treatment of glaucoma with natural products and their mechanism of action: An update. Nutrients. 2022;14(3):534.
[4] Vetrugno M. et al. Oral administration of forskolin and rutin contributes to intraocular pressure control in primary open angle glaucoma patients under maximum tolerated medical therapy. J Ocul Pharmacol Ther. 2012;28(5):536-541.
[5] Quaranta L. et al. Effect of Ginkgo biloba extract on preexisting visual field damage in normal tension glaucoma. Ophthalmology. 2003;110(2):359-362; discussion 362-364.
[6] Castro-Castaneda CR. et al. Nutraceuticals: A promising therapeutic approach in ophthalmology. Nutrients. 2022;14(23):5014.
[7] Majeed M. et al. A double-blind, randomized clinical trial to evaluate the efficacy and safety of forskolin eye drops 1% in the treatment of open angle glaucoma – A comparative study. J Clin Trials. 2014;4:184.
[8] Adornetto A. et al. Natural products: Evidence for neuroprotection to be exploited in glaucoma. Nutrients. 2020;12(10):3158.
[9] Vergoesen JE. The ins and outs of open-angle glaucoma: drugs, diet, and defecation. Dissertatie. 11 Oct 2023. Erasmus Universiteit Rotterdam.
[10] Wang L, Wei X. T cell-mediated autoimmunity in glaucoma neurodegeneration. Front Immunol. 2021;12:803485.
[11] Napolitano P. et al. Influence of gut microbiota on eye diseases: an overview. Ann Med. 2021;53(1):75061.
[12] Cheng H. et al. Interactions between gut microbiota and polyphenols: A mechanistic and metabolomic review. Phytomedicine. 2023;119:154979.
[13] Wang H. et al. The neuromodulatory effects of flavonoids and gut microbiota through the gut-brain axis. Front Cell Infect Microbiol. 2023;13:1197646.
[14] Alghamdi AH. et al. The use of medicinal plants in common ophthalmic disorders: A systematic review with meta-analysis. Heliyon. 2023;9(4):e15340.
[15] Tzeng TF. et al. Consumption of polyphenol-rich Zingiber zerumbet rhizome extracts protects against the breakdown of the blood-retinal barrier and retinal inflammation induced by diabetes. Nutrients. 2015;7(9):7821-7841.
[16] Zhang T. et al. Natural flavonoid galangin alleviates microglia-trigged blood-retinal barrier dysfunction during the development of diabetic retinopathy. J Nutr Biochem. 2019;65:1-14.
[17] Singh S. et al. Exploring the potential of traditional herbs in the management of diabetic retinopathy: An overview. Drug Res. (Stuttg). 2020;70(7):298-309.
[18] Kim J. et al. Vaccinium myrtillus extract prevents or delays the onset of diabetes-induced blood-retinal barrier breakdown. Int J Food Sci Nutr. 2015;66(2):236-242.