HET GIF EN DE DOSIS
Zoals de meeste mensen sprak ik altijd afkeurend over de zwarte nachtschade (Solanum nigrum) en de kruidvlier (Sambucus ebulus). Ik zag ze als uiterst giftige planten, onbruikbaar voor de fytotherapie. Maar ik heb mijn mening bijgesteld. Een vriendin belde me in paniek: haar dochtertje had enkele bessen van de zwarte nachtschade gegeten. Op basis van een artikel over het gebruik hiervan in andere culturen [1] kon ik haar geruststellen.
Een van mijn buren heeft veel kruidvlier in zijn kippenren. Toen ik hem ernaar vroeg, zei hij: “Ja, dat laat ik staan, leuk voor ze.” Om hier niet meteen betweterig iets over te zeggen, zocht ik thuis naar literatuur. Net als S. nigra bevatten deze bessen een allergeen en toxisch lectine (ebuline f), dat verdwijnt bij kort koken en deze plant blijkt onder andere in Iran een gewaardeerde geneesplant [2]. Mijn zogenaamde plantenkennis bleek vooral een cultureel bepaald vooroordeel.
Planten zijn lastig eenduidig in te delen als voedingsmiddel, geneesmiddel of vergif. Alles hangt af van dosis en bereiding. Toen ik vroeger het foerageergedrag van apen in de Apenheul bestudeerde, zag ik dat bijna alles wordt geproefd. Maar er bleken drie categorieën: dingen die helemaal worden gemeden (sigarettenpeuken), zaken die vrijwel elke dag door alle apen royaal worden gegeten (Amerikaanse eikenblad, vogelmuur, insecten) en dingen die af en toe, en per aap verschillend, met mate worden gegeten. In deze laatste groep zitten veel planten die door mensen fytotherapeutisch worden gebruikt zoals hondsdraf en kamille. Wij noemen dat geneesplanten, maar het zijn eigenlijk planten die te giftig zijn om er veel van te eten. Wil je de giftige inhoudsstoffen echter juist gebruiken om hoest of pijnklachten te onderdrukken, dan kan dat met de juiste plant, de juiste bereidingsmethode en de juiste dosis.
Maar hoe weten we wat de juiste dosis is? Waar komen de minimale en maximale doses in monografieën vandaan? Een apotheker zei me eens dat er vroeger gewoon aan een traditionele genezer gevraagd werd: “Hoeveel van dit kruid?” Die liet dan een handje of takje zien; dat werd gewogen en als zodanig in de 17e-eeuwse farmacopees vermeld. Die dosis is meestal nog in gebruik. Zelden werden andere doseringen onderzocht.
Bij onderzoek naar gifstoffen blijkt de dosis-responsrelatie niet altijd lineair: voor diverse stoffen is een U-curve beschreven. Dan werkt een kleine dosis van een bepaalde stof stimulerend, terwijl een (te) hoge dosis de bedoelde functionaliteit niet meer heeft.
In 2008 beschreef Johan van Meer een Duits onderzoek naar het diuretisch effect van guldenroedetinctuur. Hierbij werkte een oertinctuur van de verse plant (1:2) veel sterker dan het tienmaal geconcentreerde extract [3]. Taiwanese onderzoekers publiceerden een systematisch overzichtsartikel van RCT’s waarin door artrose veroorzaakte kniepijn werd behandeld met curcumin en waarbij ze constateerden dat dit beter werkte dan een placebo en minder bijwerkingen had dan NSAID’s. Er was echter geen verschil in effect tussen hoger of lager gedoseerd curcumin [4]. Hoe vaak dit soort niet-lineaire dosis-responseffecten voorkomen is echter onbekend. Wel is bekend dat ze ook bij andere extracten zoals ginseng, ginkgo en groene thee zijn gevonden [5]. Goed, systematisch onderzoek hiernaar zou interessante zaken op kunnen leveren.
REFERENTIES | [1] Albouchi F et al. Ethnobotanical notes and phytopharmacologiques on Solanum nigrum L. (Family Solanaceae). Am J Phytomed Clin Therap. 2018:6(1):5. [2]. Jabbari M. et al. Biological effects and clinical applications of dwarf elder (Sambucus ebulus L): A review. J Evid Based Complementary Altern Med. 2017;22(4):996-1001. [3] Van Meer JH. Dosering, hormesis en toxiciteit van fytotherapeutica. Ned Tijds Fytoth. 2008;21(4):7-11. [4] Hsiao A-F et al. The efficacy of high- and low-dose curcumin in knee osteoarthritis: A systematic review and meta-analysis. Complement Ther Med. 2021;63:102775. [5] Calabrese EJ. Hormesis and ginseng: ginseng mixtures and individual constituents commonly display hormesis dose responses, especially for neuroprotective effects. Molecules. 2020;25(11):2719.
