ANTIBIOTICA VERMINDEREN DOOR PLANTENEXTRACTEN

Uit: Nederlands Tijdschrift voor Fytotherapie 2024 nr. 2

Antibiotica verminderen door plantenextracten: antibioticaresistentie is een groeiende, mondiale bedreiging van de volksgezondheid. Tot nog toe blijken de genomen maatregelen om dit probleem te beperken echter onvoldoende. Om de ontwikkeling van antibioticaresistentie zo veel mogelijk te beperken, is het belangrijk dat antibiotica minder worden gebruikt en enkel ingezet worden wanneer dit echt noodzakelijk is. In dit kader brengen onderzoekers van de Hogeschool Leiden natuurlijke middelen die bewezen effectief zijn bij veelvoorkomende milde luchtweginfecties en hun werkingsmechanismen in kaart. Zo kunnen behandelaars antibiotica verminderen door plantenextracten voor deze indicaties. Daarbij komt dat het multitarget-werkingsmechanisme van plantenextracten resistentievorming waarschijnlijk moeilijker maakt.

Ongecompliceerde, acute bovenste luchtweginfecties zoals verkoudheid en keel- en oorontsteking vormen een belangrijke categorie van indicaties waarbij antibiotica onnodig worden voorgeschreven en gebruikt [1]. Omdat deze infecties meestal worden veroorzaakt door een virus [2,3,4] is het niet verrassend dat antibiotica hierbij een verwaarloosbare verbetering van symptomen geven [5]. Er blijft echter een behoefte bij patiënten bestaan om symptomen te verminderen tijdens een acute infectie. Met verschillende plantenextracten kan in deze behoefte worden voorzien zonder antibiotica te gebruiken.

ANDROGRAPHIS PANICULATA

Een voorbeeld van zo’n werkzaam plantenextract is Andrographis paniculata (Burm. f.) Wall. ex Nees: een extreem bitter kruid waarvan de bovengrondse delen worden gebruikt in onder andere de ayurvedische en traditionele Chinese geneeskunde. Dit kruid verbetert algemene symptomen van een acute bovenste luchtweginfectie, zo concludeerden onderzoekers in systematische reviews en meta-analyses. Symptomen als hoest en keelpijn verminderden en de duur van de infectie werd significant verkort wanneer behandeling met Andrographis werd vergeleken met de gebruikelijke behandeling. Daarbij traden geen ernstige bijwerkingen op [6,7].

Deze gevonden klinische effecten lijken het gevolg te zijn van een combinatie van antivirale, ontstekingsremmende en indirecte antibacteriële effecten [8]. Antivirale effecten zijn zowel in vitro als in vivo aangetoond bij klinisch relevante concentraties [9,10]. Daarnaast lijkt andrographolide, de belangrijkste actieve stof in Andrographis, de ontstekingsreactie af te remmen, maar het immuunsysteem toch voldoende sterk te houden om de infectie af te slaan. Tot slot verhoogt Andrographis-extract de gevoeligheid van bacteriën voor antibiotica, remt het biofilmvorming en vermindert het de hechting van bacteriën aan het epitheel van de longen [11].

PELARGONIUM SIDOIDES

Pelargonium sidoides DC. is een genees­krachtig kruid uit Zuid-Afrika. Het wordt voornamelijk in de vorm van het gestandaardiseerde extract EPs 7630® gebruikt, wat uitgebreid wetenschappelijk onderzocht is. Zo concludeerden onderzoekers in een systematische review en meta-analyse dat dit extract de ernst van klachten van acute bronchitis vermindert [12]. Bij kinderen vermin­dert het effectief en veilig de klachten van acute, ongecompliceerde bovenste luchtweginfecties, zelfs bij jonge kinderen onder de 6 jaar [13,14].

Ook Pelargonium heeft een antiviraal effect dat mogelijk wordt veroorzaakt door een toename in de expressie van
vitamine D-receptoren in longepitheel­cellen [15,16,17], al is meer onderzoek nodig om dit te bevestigen. Ook lijkt Pelargonium de werking van het immuunsysteem te beïnvloeden. In dierstudies vermindert het bijvoorbeeld de schade door ontstekingsreacties aan de longen, maar tegelijkertijd zijn er in vitro-resultaten die een sterker immuunstimu­lerend effect laten zien [8]. Wat betreft antibacteriële effecten lijkt het vooral om indirecte effecten te gaan. Zo stimuleert Pelargonium de aanmaak van antimicrobiële eiwitten door het lichaam [18]. Daar­bij versterkt het de binding van bacteriën aan immuuncellen terwijl de hechting aan epitheelcellen wordt verzwakt [19,20].

KLIMOP, SLEUTELBLOEM EN TIJM

Klimop (Hedera helix L.), sleutelbloem (Primula elatior L. en Primula veris L.) en tijm (Thymus vulgaris L. en Thymus zygis L.) zijn drie planten die al van oudsher in de Europese kruidengeneeskunde worden gebruikt. Tegenwoordig worden ze zowel apart als in verschillende combinaties gebruikt. Uit een meta-analyse van klinische studies blijkt dat combinaties van deze kruiden effectief zijn bij de behandeling van hoest ten gevolge van een acute, ongecompliceerde bovenste luchtweginfectie in het algemeen en specifiek bij verkoudheid [21].

Saponinen in klimop kunnen voorkomen dat bèta-adrenerge receptoren worden geïnternaliseerd in epitheelcellen in de luchtwegen. Hierdoor kan een klimopextract slijm vloeibaarder maken waardoor dit makkelijker is om op te hoesten (secretolytisch effect). Ook kan het de bronchiën verwijden (bronchodilatatie) waardoor een eventueel benauwd gevoel wordt verminderd. Van tijm zijn met name van de vluchtige olie antibacteriële effecten bekend tegen een breed scala aan bacteriën die ook bij lage concentraties al optreden (<100 microg/ml). Over het mogelijke werkingsmechanisme van sleutelbloemextract is weinig wetenschappelijke literatuur beschikbaar. Het bevat saponinen met een soortgelijke structuur als de saponinen in klimop. Mogelijk is het werkingsmechanisme daardoor gelijk(waardig) aan dat van klimop, al moet dit nog wetenschappelijk worden onderzocht. Van het gebruik van combinaties van deze drie plantenextracten zijn (nog) geen unieke (synergetische) effecten aangetoond. Een eventuele toegevoegde waarde hiervan lijkt dus vooralsnog eerder additief [8].

CONCLUSIE

Kort samengevat vormen de hier genoemde plantenextracten goed onderbouwde multitarget-middelen die in het geval van acute, ongecompliceerde bovenste luchtweginfecties kunnen helpen om onnodig antibioticagebruik tegen te gaan. Niet alleen zijn er veelbelovende resultaten gevonden in klinische studies, maar ook door de onderliggende werkingsmechanismen lijken ze een goede optie. Middelen die ingezet worden bij het bestrijden van infecties dienen namelijk waar mogelijk multi target te zijn, om te voorkomen dat ziekteverwekkers op termijn hiertegen resistentie ontwikkelen. Daarnaast verminderen ze idealiter ook de virulentie en activeren ze het aangeboren immuunsysteem van de gastheer [22]. Andrographis, Pelargonium en een combinatieproduct met klimop en tijm zijn alle drie multi target en pakken niet enkel pathogenen aan, maar beïnvloeden ook het immuunsysteem van de patiënt. Het gebruik van extracten van Pelargonium en combinaties van klimop, tijm en sleutelbloem zijn dan ook al opgenomen in bijvoorbeeld de Duitse algemene behandelrichtlijnen voor hoest [23] en Pelargonium is al opgenomen in de behandelrichtlijnen voor acute hoest in het Verenigd Koninkrijk [24]. De hoop is dat meer landen dit voorbeeld zullen volgen en goed onderzochte, natuurlijke middelen zullen opnemen in behandelrichtlijnen voor milde infectieziekten.

Daarnaast wordt er door de Hogeschool Leiden gewerkt aan de ontwikkeling van een app die patiënten, artsen en apothekers ondersteunt in het kiezen van veilige en effectieve natuurlijke middelen bij milde bovenste luchtweginfecties. Momenteel wordt in samenwerking met het Amsterdam UMC het effect van het gebruik van deze app op antibioticagebruik en huisartsbezoeken in verschillende huisartsenpraktijken onderzocht. Het uiteindelijke doel hiervan is om niet-geïndiceerd antibioticagebruik terug te brengen en patiënten meer eigen regie te geven door ze te voorzien van goed onderbouwd advies over natuurlijke middelen die de acute symptomen kunnen verminderen.

AUTEURSGEGEVENS |

E.B.M. (Liesbeth) Veldman MSc studeerde voeding en gezondheid aan de universiteit in Wageningen. Ze werkt als onderzoeker bij het kenniscentrum Vitaliteit en Eigen Regie aan de Hogeschool Leiden en is redacteur van dit tijdschrift. Reacties naar: liesbeth.veldman.fyto@gmail.com.

Drs. E. (Eefje) Belt-Van Zoen is PhD-kandidaat bij het Amsterdam UMC vanuit het kenniscentrum Vitaliteit en Eigen Regie van de Hogeschool Leiden en programmaleider en docent-onderzoeker bij de master Advanced Nursing Practice aan de Hogeschool Leiden.

Dr. E.W. (Erik) Baars is lector van het lectoraat antroposofische gezondheidszorg aan de Hogeschool Leiden en senior-onderzoeker aan het Louis Bolk Instituut.

REFERENTIES |

Veldman LBM. et al. Mechanistic evidence of Andrographis paniculata (Burm. f.) Wall. ex Nees, Pelargonium sidoides DC., Echinacea species and a combination of Hedera helix L., Primula veris L./Primula elatior L. and Thymus vulgaris L./Thymus zygis L. in the treatment of acute, uncomplicated respiratory tract infections: a systematic literature review and expert interviews. Pharmaceuticals (Basel). 2023;16(9):1206.

Overige referenties (alleen voor ingelogde leden): referenties