UITDAGINGEN VOOR HET BEHOUD VAN KRUIDENKENNIS IN LATIJNS-AMERIKA

Uit: Nederlands Tijdschrift voor Fytotherapie 2022 nr. 3

Veel kennis van medicinale planten dreigt verloren te gaan doordat de tradities van de dragers van die kennis worden bedreigd. Traditionele leefwijzen worden onder meer belemmerd door gedwongen verhuizingen, vervuiling van grond en drinkwater en zelfs moorden op inheemse leiders en genezers. Een gevolg hiervan is dat bepaalde talen uitsterven, die een schat aan informatie over planten bevatten. Voor welke uitdagingen staan we als we die kennis willen bewaren?

De strijd van de inheemse bevolking van Latijns-Amerika ter verdediging van hun leven, land en cultuur bestaat al sinds de eerste Europeanen er voet aan land zetten in 1492. Inheemse gemeenschappen beschermen hun voorouderlijke gronden tegen bedrijven die deze grond vervuilen en erosie en verlies van biodiversiteit veroorzaken. In de jaren negentig van de vorige eeuw is het verzet opnieuw geïntensiveerd. Activisten zijn in deze periode tevens gaan waarschuwen voor klimaatverandering en de milieu- en klimaatbeweging hebben zich bij hen aangesloten [1].

NEOLIBERAAL MODEL

Latijns-Amerikaanse overheden implementeerden rond de jaren negentig een neoliberaal beleid dat moest afrekenen met de gevolgen van de schuldencrisis in de jaren tachtig. Om nieuwe leningen te kunnen krijgen, eisten het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank door middel van structurele aanpassingsprogramma’s het terugtrekken van de overheid, privatiseringen en bezuinigingen in de publieke sector. Transnationale bedrijven kregen hierdoor alle ruimte, bijvoorbeeld die uit de extractieve industrie [1]. Dit raakte de inheemse en rurale bevolking hard en leidde tot een golf van protesten, want het was vaak hun voorouderlijke grond die aan bedrijven werd verkocht [1]. Mensen werden met geweld van hun land verdreven, zoals de Mapuche* in Argentinië die moesten wijken voor schapen voor het Italiaanse kledingmerk Benneton [2]. Een ander voorbeeld is Pascua Lama, een goudmijn van het Canadese bedrijf Barrick Gold. Deze is uiteindelijk na jaren van (inter)nationale acties in 2020 definitief door de Chileense overheid gesloten wegens schade aan het milieu en de volksgezondheid. De mijn bevond zich op een hoogte van 4500 m in de regio Atacama in de Andes, waar zich ook de droogste woestijn op aarde bevindt. Het bedrijf bracht onder andere schade toe aan de gletsjers en daarmee aan de watervoorziening van de (inheemse) gemeenschappen die daarvan afhankelijk zijn. Door de lange looptijd van de rechtszaken zijn er inmiddels echter gletsjers vervuild [3].

ACTIE EN REACTIE

Publiciteit rond bovengenoemde en andere zaken leidde tot de verklaring van de Verenigde Naties over de rechten van inheemse volkeren in 2007 [4] en specifiek voor de etnobotanie en etnofarmacologie is er sinds 2014 het Nagoya-protocol [5]. Maar niet alle afspraken worden even goed nageleefd en de tegenreactie neemt steeds grimmigere vormen aan.

In 2020 werden milieuactivisten wereldwijd gecriminaliseerd (20%) en kregen ze te maken met fysiek geweld (18%) en moorden (13%). Deze percentages stijgen aanzienlijk wanneer er inheemse mensen bij betrokken zijn [6] en het probleem neemt alleen maar toe. Global Witness geeft aan dat er tussen 2012 en 2020 wereldwijd 1540 land- en milieubeschermers zijn vermoord. De meeste executies vonden plaats in Latijns-Amerika [7].

De moord op de Hondurese inheemse activist Berta Cáceres in 2016 heeft veel internationale aandacht gekregen [1], maar de meeste activisten krijgen die niet. Om een indruk te krijgen om wie het gaat en wat er gebeurt, heeft Cultural Survival een overzicht gemaakt voor 2020 [8]. Het betreft meer dan eens gemeenschaps- en spirituele leiders en/of genezers. Een van de mensen die worden genoemd, is Domingo Choc Che, een Maya Q’eqchi’ en traditioneel genezer. Hij was betrokken bij verschillende onderzoeksprojecten om traditionele Maya-kennis te bewaren.** Michael Heinrich, hoofd van en hoogleraar bij het Centrum voor Etnofarmacologie en Farmacognosie bij de UCL School voor Farmacie in Londen heeft ook met hem gewerkt. In een gesprek met HerbalGram zei Heinrich hierover onder andere het volgende: “This was in no way the first, nor will it be the last murder of this type. We need much more national and international recognition of the tremendous contributions of traditional knowledge holders and other people in local communities.” [9]

KLIMAATVERANDERING

Nu klimaatverandering geen voorspelling meer is maar een feit, spelen er nog meer zaken een rol in het bewaken van plantenkennis. Applequist et al. beargumenteren dat naast het uitsterven van soorten door klimaatverandering* nog een ander aspect meespeelt, namelijk de invloed hiervan op de werking van planten. Veranderende temperaturen en neerslagpatronen, verstoring van symbiotische relaties en toename van plagen en ziekteverwekkers kunnen leiden tot veranderingen in de chemische samenstelling van planten. Droogtestress bijvoorbeeld verhoogt vaak de concentratie van secundaire metabolieten doordat die ervoor zorgt dat óf de biomassa afneemt óf de productie van deze metabolieten toeneemt. Op de lange termijn kunnen dit soort veranderingen ervoor zorgen dat de werkzaamheid en veiligheid van bepaalde planten kunnen veranderen [10].

Er zijn echter in het verleden ook periodes geweest waarin het kouder, natter of droger was. Het is dus zeer wel mogelijk dat er mensen zijn die weten hoe je moet inspelen op die veranderende omstandigheden. Inheemse kennis wordt tenslotte al millennia mondeling overgeleverd. Er is echter een probleem: deze historische plantenkennis ligt vanwege de mondelinge traditie besloten in taal. En veel inheemse talen sterven uit.

TAAL

Factoren zoals assimilatie van culturen, gedwongen verhuizing, armoede, onderwijsachterstand, analfabetisme en andere uitingen van discriminatie hebben tot gevolg dat inheemse culturen en daarmee hun talen verloren gaan [11]. Dit heeft ook gevolgen voor plantenkennis. Er is namelijk een verband tussen specifieke kennis van planten en bedreigde talen [12]. Meer dan 30% van de 7400 talen op de planeet zal volgens de VN tegen het einde van de eeuw zijn verdwenen. De VN hebben dan ook 2022-2032 uitgeroepen tot het Internationale Decennium van Inheemse Talen. Het doel is om ‘de aandacht te vestigen op het kritieke verlies van inheemse talen en de dringende noodzaak om inheemse talen te behouden, nieuw leven in te blazen en te bevorderen, en dringend maatregelen te nemen op nationaal en internationaal niveau’ [13].

BESTAANSRECHT

Als het bestaansrecht van mensen en hun culturen wordt aangetast, kunnen die steeds meer verdwijnen en daarmee ook de kennis die zij bevatten. Cultuur en taal zijn nauw aan elkaar verbonden, waardoor met het verdwijnen van culturen de bijbehorende talen ook verdwijnen – en daarmee dus ook specifieke kennis over medicinale planten. Als men ongebreideld en goedkoop wil consumeren, gaat dit ten koste van het milieu, van mensen en van hun culturen, en dus uiteindelijk ook van (traditionele) kennis. In een tijd van nieuwe pandemieën en antibioticaresistentie kunnen we deze kennis wellicht goed gebruiken. Inheemse culturen hebben onze steun hard nodig, en wij hen. Misschien zouden we ons bij onze volgende aankoop eerst eens kunnen afvragen wat er mogelijk allemaal aan vooraf is gegaan.

AUTEURSGEGEVENS | Drs. M.E. (Maaike) van Kregten studeerde Latijns-Amerika Studies (Taal- en Cultuur Studies) aan de Universiteit Utrecht, fytotherapie bij Herbasanitas en is werkzaam voor dit tijdschrift. Reacties naar: m.vankregten@yahoo.com.

REFERENTIES  |
[1] Becker M, Stahler-Sholk R. Indigenous Movements in Latin America. Oxford Research Encyclopedia of Politics [Internet]. Oxford University Press; 2019 Aug 28.
[2] Benetton VS Mapuche. Geraadpleegd: 16-06-2022.
[3] MiningWatch. Chile ordenó cierre definitivo de minera canadiense Pascua Lama. 18 September 2020. Geraadpleegd: 24-06-2022.
[4] United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples. 2007.
[5] Nagoya protocol tekst.
[6] Scheidel A. et al. Environmental conflicts and defenders: A global overview. Global Environmental Change. Juli 2020;63:102104.
[7] Global Witness. Geraadpleegd: 20-06-2022.
[8] In Memoriam: Indigenous Human Rights Defenders Murdered in 2020 in Latin America.
[9] Yearsley C. The murder of Maya healer Domingo Choc Che. HerbalGram 2020;128: 39-40. Geraadpleegd: 21-06-2022.
[10] Applequist WL. et al. Scientistsʼ warning on climate change and medicinal plants. Planta Med. 2020;86:10-18.
[11] United Nations Economic and Social Council. Permanent Forum on Indigenous Issues. Summary report on the International Year of Indigenous Languages. 2019; E/C.19/2020/9.
[12] Cámara-Leret R. et al. Language extinction triggers the loss of unique medicinal knowledge. PNAS. 2021;118(24):e2103683118.
[13] UNESCO. Indigenous Languages Decade. Geraadpleegd: 28-06-2022.